Devlet-i Aliyye

Anadolu’da Celâlîlerden kurtulmak için köylüler yerlerini bırakıp kitle halinde kaçışmaya başladılar ki, tarihte bu göç, Büyük Kaçgun adıyla bilinmektedir.

Sarıca ve sekban adını alan bu kuvvetler, savaş sonunda harçlıksız kaldıkları, devletçe ücretleri ödenmediği zamanlarda, Anadolu’da halk üzerine salgun salarak geçinmekte, salgun vermeyen köy ve kasabaları yakmakta ve halkı yağmalamakta ve katletmekte idiler. Bunlara Celâlî eşkiyası adı verilmiştir.

reâyanın fakirleşmesi veya dağılması devletin gelir kaynaklarını ortadan kaldırır ve gelirsiz bir devlet de ayakta duramaz (Adâlet Dâiresî teorisi).

Geleneksel Doğu devlet anlayışına göre, bir devleti ayakta tutan prensiplerin başında adâlet, yani reâyayı mezâlimden, yetkileri kötüye kullanmalara karşı korumak gelir.

Büyük kapitallerin sırasıyla sahipleri: 1. Sarrâf-mücevheratçılar, 2. Bölgelerarası ticâret malları (başta bezzâz ve kumaşçılar olarak keten, lök, kahve, bakır, demir, kalay) ticâreti yapanlar, 3. Ziraî işletme çiftlik sahibi olup pazar için tahıl üreten ve hayvan besleyenler, 4. Fâizcilikle, dükkân kiralamakla, değirmencilikle uğraşanlar veya çeşitli sanatlara “sermaye” yatıranlar şeklinde başlıca dört grupta toplanabilir. Bursa’da gördüğümüz gibi, en büyük kapitaller sarrâf-mücevheratçılar, bezzâz ve kumaşçılar elinde toplanmıştır

21,2

(Büyük kısmını kredi ile verilmiş mallar oluşturur. Fâizle verilmiş borçlar ve mudâraba sermayeleri de buna dahildir)

Ziraî yatırım (çiftlik ve hayvanlar)

16,6

Sınaî-ticarî stok mallar

11,9

Köleler

2,9

Ev eşyası ve elbiseler

14,6

Ev ve dükkânlar

13,7

Nakit para

19,1

Altınla hesap edersek, serveti 10.000 altını aşan 5 kişi, 1605’ten önce yaşamışlardır ve üçü tüccâr ikisi askerî sınıftandır.

Fakat eski ustalar, kendi amaçları için hirfet kurallarından yararlandıkları gibi, kalfa-işçiler ve yeni ustalar da, mücadelede yine hirfet esaslarından yararlanmışlardır. Büyük şehirlerde, kenar mahallelerde, hirfetin izni olmadan dükkân açanlar (koltuk), kendi aralarında bir yönetim kurulu seçip ikinci bir hirfet oluşturmuşlardır. Ana-hirfetin çabasına aldırmayarak yeniler (eskilerin hâm-dest, yani acemi dedikleri yeni ustalar) çok defa kendilerini resmî otoriteye tanıtma yolunu bulmuşlar ve ayrı hirfetler kurmuşlardır. Ana hirfetler için çalışan yamak hirfetlerin çalışmama kararı vererek ana-hirfetleri ücret ve başka konularda isteklerini kabul etmeye zorladıklarını da görüyoruz ki, modern grev yöntemine çok benzer.

16. yüzyıl Edirne askerî-yönetim sınıfı üyelerinde de görüyoruz.

En zengin olanların, hoca oğulları, yani zengin tüccârın oğulları, âzâd edilmiş eski köleler ve çelebiler, yani yönetici sınıfın üst basamağından olanların oğulları olması dikkati çeker. Ulemadan ticâret ve ipekli endüstrisiyle uğraşanlar da vardır. Âzâd edilmiş köleler, zamanında efendilerine kumaş dokuma işçisi veya ticarî ajan olarak hizmet ettiklerinden, iş hayatında deneyim kazanmışlar, özgür olduklarında bağımsız iş hayatına atılıp kendilerine yeni bir yaşam kurmak için büyük bir çaba göstermiş ve Osmanlı toplumunun enerjik ve yatırımcı bir öğesi haline gelmişlerdir.